Къудрат Велиханов
Къудрат Велиханов 1922-йисуз Азербайжан Республикадин КцIар райондин Кьилегь хуьре дидедиз хьана. Адан жегьил вахтар дяведин йисариз дуьшуьш хьана. Ада Ватандин ЧIехи дяведа иштиракна, гъалибвиливди хтана. Къудрата шиирар гьеле дяведиз тефенмаз кхьизвай. Гзаф шиирар ада хуралай лагьанва. Гьавиляй адан шииррин са пай чав къенин йикъалди агакьнавач.
Кьилегь Къудрата уьмуьрдин эхиримжи йисаралди хуьре лежбервална хзан хвена. Адан шиирар С.Сулейманан шиирар кьван къиметлубур я.
Кь.Къудрат 2003-йисуз рагьметдиз фена.
Лезги Нямет
Лезги Нямет 1932-йисан 20-майдиз КцIар райондин ЭчIехуьре дидедиз хьана. Ада Яргун хуьруьн юкьван мектебда кIелна. Гуьгъуьнлай Бакуда Азербайжандин Педагогикадин Институт акьалтIарна. 1956-йисалай КцIар райондин мектебра чIалан ва литературадин муаллимвиле кIвалахна. Уьмуьрдин эхирдалди КцIар райондин 3-нумрадин юкьван мектебда тарсар гана. Мектебда кIелдайла шиирар кхьиз башламишна. Сифте яз Л.Няметан шиир 1947-йисуз Бакуда акъатзавай «Азербайжан генжлери» газетда чап хьана. Лезги Нямет вад ктабдин: «Дагълара», «БембецI», «Зегьметдикай баядар», «Зи хиялар» ва «Шиирар» ктабрин автор я.
Л.Няметан поэзиядин тематика гегьеншди я. Лезги поезияда вичиз хас тир гел, хатI тур, ам цIийи кIалубралди, темайралди девлетлу авур шаирди Ватандикай, хайи халкьдикай, зегьметдал рикI алай инсанрикай, муьгьуьббатдикай, девирдин татугайвилерикай гужлу пафосдалди шиирар кхьенва.
Лезги Нямет халкь кIани, Ватан кIани шаир тир.
Шаир 1988-йисуз рагьметдиз фена.
СтIал Саяд
(1880-1900)
СтIал Саядан тIвар фадлай халкьдин арада машгьур я. Гзаф вахтара адан чIалар халкьдин манийрикай, халкьдин сивин яратмишунрикай чара ийиз четин я. Саядан чIаларин чIехи пай бахтсуз муьгьуьббатдиз бахшнавайбур ятIани, абура яшайишдин женг, вахтунин адалатсузвилериз аксивал ава.
Вичин хуьруьнви тир кесиб лежбердин хва Шихрагьиманни Саядан арада чIехи муьгьуьббатдин цIай куькIвена. Анжах бубади ам патан хуьруьнви девлетлу касдиз гана. Саяд уьмуьрдин эхирдалди вичин кIанидаз вафалу яз амукьна. Вичиз гъуьл хьайи кас адан рикIи кьабулнач.
Къанунриз табий хьунилай гъейри мад са ихтиярни авачир адалатсуз девирда Саядан рикI уьтквем хьана, ада кьил агъузнач. Вич гъвечIизмаз дидедивай магьрум хьайи Саядаз уьмуьрдин сифте камарилай дарвилерни тIарвилер алаз хьиз акуна.
Шаирдин шиирар везиндиз кьезил, чIалаз иер, кIелуниз регьятбур я.
СтIал Саядан ирс вири кIватIна куьтягьнавач. Адан вири шиирар чал агакьнавачтIани, гзаф манияр халкьдин сивера ама.
СтIал Саяд вичин къад йисни бегьем тахьанмаз рагьметдиз фена.
Саядан манияр чи рикIера гьамишалугъ амукьда.
Ханбиче Хаметова
Ханбиче Хаметова 1938-йисан 28-июндиз Дагъустандин Хив райондин Цлахъ хуьре дидедиз хьана. Ада Дагъустандин Гьукуматдин Педагогикадин Институт акьалтIарнава. Муаллимрин пешекарвал артухардай институтда методист, А.Тахо-Годидин тIварцIихъ галай илимдин ахтармишунрин мектебда кIвалахнава ва Дагъустандин Писателрин Союздин секретарвиле кIвалахна, гьана лезги кхьирагрин хелез регьбервална.
Х.Хаметова 1974-йисалай СССР-дин Писателрин Союздин член я.
Сифте шиирар Дагъустанда акъатзавай «Коммунист» газетда ва «Дагъустандин дишегьли» журналда чап хьанва. Лезги ва урус чIаларал кхьенвай са шумуд шииррин ктабрин автор я.
1992-йисуз Ханбиче Хаметовадиз Дагъустандин Халкьдин шаир тIвар ганва.
Етим Эмин
Етим Эмин лезги поезиядин классик шаир я. Халисан тIвар Мегьамед тир Эмина «Етим» лакIаб ахпа кьабулна. Е.Эмин 1838-йисуз Дагъустандин Куьре ханлухдин Цилинг хуьре дидедиз хьана. Шаирдин буба савадлу кас тир. Сифте яз кIел-кхьин бубадивай чирай шаирди гуьгъуьнлай Кьеандал Хожа Исмайил эфендидин медресада кIелна. Ахпа Алкьвадар хуьруьн медреса куьтягьна. Ада ина са Кьуръандай тарсар къачунач, гьакIни рагъэкъечIдай патан чIалар чирна. Еминан уьмуьрдин чIехи пай бубади къазивал авур Ялцугъ хуьре фена. Буба кьейидалай кьулухъ Емина бубадин чкадал кIвалахиз башламишна.
Етим Эминан яратмишунар са шумуд патахъ пай жезва. Анжах ама рикIяй лирик шаир тир. Адан шиирра дуьзвили, саявили, муьгьуьббатди кьетIен чка кьазва. Е.Эмин яратмишунрин гурлу вахтунда залан азардик акатна. Ам месе гьатна. Я чкадин, яни Дербенддин духтурривай адаз куьмекиз хьанач. Шаир 1885-йисуз рагьметдиз фена. Ам хайи хуьре кучукнава.
Етим Эмин рагьметдиз фейидалай йисар алатнава. Анжах лезги поезияда ва литературада ада тур гел философиядин деринвилелди ва гужлувилелди са куьнивни гекъигиз жедач.
Шаирдин «Дустариз», «Заз сабур гуз», «Билбил», «Туькезбан», «Акваз кIан я», «Гуьзел Тамум», «Аман яр», «Ей, зи гуьзел», «Бахтавар», «Гьарай эллер», «Дуьнья гьей» ва маса шиирар къени халкьдин арада машгьур я.
Алирза Саидов
А.Саидов сифте яз лезги литературадиз баллада, сонет, лирик сюита, шиирдал кхьенвай повест жанраяр гъайи шаир я. Адан тукIуьрунри санлай чи къенин йикъан поезиядин тIалабунриз жаваб гузва.
А.Саидов 1932-йисуз Ахцегь райондин Къутунхъар хуьре дидедиз хьана. Ада хуьруьн мектебда кIелна, ахпа Дербендда педагожи мектеб акьалтIарна. Гьеле мектебда кIелдай йисара шиирар кхьиз башламишай шаирдин шиирар 1950-1954-йисара вичи кIвалахай «Социализмдин пайдах» газетдин чинриз акъатна. Алакьунриз килигна ам Дагъустандин Писателрин союздин куьмекдалди Москвадиз А.М.Горькийдин тIварунихъ галай Литературадин Институтдиз ракъурна. Ахпа шаир Дагъустандиз хтана.
А.Саидов лезги литературада сифте яз баллада кхьей шаир я. Адан цIудралди шиирдиз композиторри авазар кхьенва ва къенин йикъалди меце-чIала гьатнава. Абурукай «Наз гумир», «Синьорина» хьтин манияр къенин юкъузни виридан рикI алай манияр я.
A.Cаидов цIудалай виниз ктабдин автор я. Ада гьакIни маса халкьарин чIаларай лезги чIалаз переводар авуна. Н.Генжевидин, А.Навоидин, А.С.пушкинан, М.Ю.Лермонтован, Т.Г.Шевченкодин, В.В.Маяковскидин, С.А.Есенинан, С.Вургъунан, Р.Гъамзатован ва масабурун есерар лезги чIалаз чIехи устадвилелди элкъуьрнава.
СтIал Сулейман
СтIал Сулейман совет лезги поезиядин бине эцигай лезгийрин чIехи шаир я. Ам 1869-йисуз Дагъустандин Куьре округдин Агъа СтIалрин хуьре кесиб лежбердин хизанда дидедиз хьана. Аял чIаварилай етим хьайи шаир, яргъал йисара фан гуьгъуьна къариблухра къвекъвена. Бакуда нафтIадин мяденра, Семеркъендда ракьун рекьел, варлубурун кIвалера кIвалахна.
С.Сулеймана лезги поезиядиз вичиз хас тир цIийивал гъана. Шаир шиир кхьинив геж эгечIна. Сифте яз «Билбил» шиир 1900-йисуз кхьена. Адан шиирар газетрин чинриз акъатна, 1927-йисуз Москвада чап хьайи «Лезги шаиррин хкягъай эсерар» ктабда гьатна.
Сифте ктаб тир «Хкягъай эсерар» 1934-йисуз чапдай акъатна. Идалай гуьгъуьниз шаир Дагъустандин Халкьдин шаир тIваруниз лайих акуна. Лайихлу яратмишунриз килигна шаирдиз Ленин орден гана.
СтIал Сулейман 1937-йисуз рагьметдиз фена.
Куьчхуьр Саид
XVIII асирдин эхирра, XIX асирдин сифте кьиле яшамиш хьайи шаир Куьчхуьр Саида лезги поезияда вичин кьетIен чка кьазва. Адан яратмишунин рехъ Куьре округда вичин залум ва вагьшивилелди машгьур тир къазикъумухдин хан Сурхая гьакимвалзавай йисариз дуьшуьш хьана.
К.Саид сифте яз лезги литературадиз женгчи ругьда шиирдин нефес гъайи шаир я. Адан а девирда яшайишдин аксина кхьей реалист шииррикай Сурхай хьандизни хабар авай. Хандик югъ-къандивай хъел акатзавай. Ада Cаидаз вичин къвалав амукьун теклифна. Анжах Саид рази хьанач. Ханди шаирдилай къисас къахчун кьетIна. Ада Саидаз вичин патав хизандихъ галаз санал кьиле тухузвай межлисдиз эверна. Сурхая шаирдивай вичин верцIи манийралди вичин мукьва-кьилияр тарифарун тIалабна. Саида кIелдамаз ханди ам вичин папариз маса вилеривди килигзава, лагьана шаирдихъ тахсир кутуна. Сурхай хандихъ хъел акатзава. Ада вичин нуькерриз шаирдин вилер акъуддай эмир гана.
Анжах Саид ругьдай аватнач. Ада варлубур русвагъзавай, са куьникайни кичIе тушиз абур биябурзавай. Адан яратмишунра халкьдин яшайиш, дерт-гьал, ацукьун-къарагъун чIехи устадвилелди къалурнава. Шаирди тIимил яшамишна, анжах ада поезияда вичелай тур гел садрани рекьидач. К.Саидан яратмишунриз цIудралди шаирди чпин шиирар гьесрнава, поемаяр кхьенва, кхьирагри роман, повестар къелемдиз къачунва.
Шагь-Эмир Мурадов
Шаг ь-Эмир Мурадов Дагъустандин халкьдин шаир я. 1913-йисуз Дагъустандин Докъузпара райондин Къуруш хуьре дидедиз хьана.
Ш.Э.Мурадова сифте яз хуьре муаллимвал авуна, гуьгъуьнлай республикадин газетар тир «Социализмдин пайдах», «Коммунист» газетра кIвалахна ва Даградиокомитетда лезги чIалал «Дуствал» алманахдин редактор хьана.
Ш.Э.Мурадов лирик шаир я. Адан «Хушбахт Дагъустан» тIвар алай сифте ктаб 1949-йисуз чапдай акъатна. Гуьгъуьнлай шаирдин «Лацу лифер», «Дагъвидин мани» ктабар ва «Дагълара эквер», «Маргъухъанар», «Муьгьуьббатдикай эпос» поемаяр чапдай акъатна. Ада вичин «Нин савкьват хъсан я», «Гьейранардай шикил» ктабар чIехи муьгьуьббатдалди аялриз бахшнава. Идалай гъейри шаирди прозадин эсерарни яратмишнава. Ада А.Режебовахъ галаз санал яратмишай «Фундугбег» тIвар алай къемеди шумуд йисар я С.Сталскидин тIварунихъ галай Дагъустандин Гьукуматдин Лезги театрдин сегьнедал къугъвазва. Ш.Э.Мурадова А.С. Пушкин, М.Ю.Лермонтов, В.В.Маяковски, Р.Гьамзатов ва мсб хайи чIалаз таржума авунва.
Седакъет
Керимова
Седакъет Къайинбеган руш Керимова 1953-йисан 30-мартдиз КцIара дидедиз хьана. Ада 1969-йисуз КцIар шегьердин 1-нумрадин юкьван мектеб акьалтIарна. Гьеле мектебда кIелдай вахтунда С.Керимовадин шиирар, гьикаяяр ва макъалаяр республикадин газетринни журналрин чинриз акъатнай. 1969-йисуз Азербайжандин Гьукуматдин Университетдин журналистикадин факультетдик экечIай С.Керимова гьеле студент тирла республикадин виридалайни чIехи тираждалди чап жезвай “Азербайжан генжлери” газетдин чинриз акъудай макъала ва очеркралди сейли хьанай. С.Керимовадиз адан яратмишунар фикирдиз къачуна гьеле университетдин вад лагьай курсуна кIелдай вахтунда Азербайжандин КП-дин ЦК-дин “Совет кенди” газетда мухбирвиле кIвалахун теклифнай. Гьа газетда ада ара датIана 17 йисуз кIвалахна. С.Керимовади Азербайжандин парламентдин орган тир “Гьаят” (гуьгъуьнлай адаз “Азербайжан” тIвар гана) газетдин сад лагьай тилитдилай редакциядин завотделвиле кIвалахна, гуьгъуьнлай международный “Гуьнай” газетдин кьилин редактордин заместителдин къуллугъ кьилиз акъудна.
1997-йисалай ам “Самур” газетдин кьилин редактор я. С.Керимова азербайжан, урус ва лезги чIаларалди чапдай акъуднавай 7 агъзурдалай гзаф макъалайрин, очеркрин, корреспонденцийрин, зарисовкайрин, эссе ва фельетонрин автор я. 2006-йисуз Азербайжандин Президент Илгьам Алиеван серенжемдалди С.Керимова “Азербайжандин медениятдин лайихлу кIвалахдар” гьуьрметдин тIварцIиз лайихлу хьана.
С.Керимовадин “Ван алачир гьарай” тIвар ганвай сад лагьай повестринни гьикаяйрин ктаб 1985-йисуз “Язычи” чапханада 15 агъзур тираждалди басма хьана ва ада автордиз кIелдайбурун патай чIехи гьуьрмет гъана.
Заридин лезги чIалал сад лагьай ктаб “Лезгинкадал илига” тIвар алаз 1995-йисуз “Азербайжан” чапханади чапдай акъудна. Ктабди лезги кIелдайбурун патай шаирдиз чIехи гьуьрмет гъана. Ктабдин гьакъиндай Дагъустандинни Азербайжандин лезги къелемэгьлийри гзаф къиметлу макъалаяр кхьена.
Азербайжан чIалал кхьенвай повестрикайни романрикай ибарат тир “Ряден” (2000) кIватIалдини С.Керимовадиз сейливал гъана. Ктабдихъ авсиятда газетринни журналрин чинриз 54 рецензия акъатна.
Лезги чIалалди С.Керимовадин повестрин ва гьикаяйрин “Къайи рагъ” (2003), шииррин “Мад са гатфар” (2003), аялар патал кхьенвай “Рагъ хъуьрезва” ктабар басма хьана. Адан са шумуд повесть ва роман (“Блажная”), гьакIни шиирар (“За семью горами”) урус чIалаз элкъуьрна чапдай акъуднава.
2003-йисуз Азербайжан Республикадин Медениятдин Министерстводи ва Азербайжандин Гьукуматдин Ктабханади медениятдинни маарифдин карханайра С.Керимовадин яратмишунар теблигъ авун паталди “Седакъет Керимовадин 50 йис” тIвар ганвай ктаб чапдай акъудна.
С.Керимовадин “КцIар, кцIарвияр” энциклопедиядин кIватIал адан яргъал йисара чIугур зегьметдин нетижа я.
2012-йисуз С.Керимовадин "Севрен марф" ("Медвежий дождь") тIвар алай ктаб Бакудин "Зия" чапханада урус чIалал басма хьана. Ана заридин кьве роман, кьуд повесть ва милегьар гьатнава.
2013-йисуз С.Керимовадин "Лацу гъам" тIвар алай повест ва романрикай ибарат тир 17-лагьай ктаб "Азербайжан" нешриятда чапдай акъатна.
Азербайжан Нобел Информация Меркезди С.Керимовадин дидедиз хьайи 60 - йисаз талукьарнавай "Седакъет Керимовадин уьмуьр ва яратмишун" тIвар алай библиографик ктаб гьазурна чапдай акъуднава. И мукьвара сифте яз лезги чIалал Седакъет Керимовадин аудио ктаб шиирдал рикI алайбурал агакьна. “Уфуг” Азербайжандинни Америкадин тешкилатдин проект тир и ктабда зариди вичин хкягъай шиирар кIелзава. Аудио ктабдин кьетIенвилерикай сад ам я хьи, гьар са шиирдихъ авсиятда туькIуьрнавай макьамарни С.Керимовадинбур я. С.Керимова композитор хьизни сейли я. Ам вичин чIалариз туькIуьрнавай 100-далай гзаф манидин автор я.
Муьзеффер Меликмамедов
ТIвар-ван авай журналист-шаир Муьзеффер Низаман хва Меликмамедов 1948-йисан 25-июлдиз Къуба райондин Дигагь хуьре дидедиз хьана. Къуба шегьердин интернат мектеб тафаватлувилелди акьалтIарай ам “Къизил Къусар” газетдин редакцияда кIвалахал акъвазна. Азербайжандин Гьукуматдин Университетдин журналистикадин факультетда кIелдайла кIвенкIвечи яз Ж.Жаббарлыдин тIварунихъ галай стипендия къачур ада университет яру дипломдалди акьалтIарна. Азербайжандин КП-дин ЦК-дин “Совет кенди” газетда кIвалахал акъвазай ам шиирдалди кхьенвай фельетонралди сейли хьана. Ада журналистикадин рейд жанр вилик тухвана. 1983-йисуз адан “Газет ва халкьдин контроль” ктаб 10 агъзур тираждалди чап хьана. М.Меликмамедова 1810-1840-йисара ва 1918-1930-йисара Къуба уездда кьиле фейи вакъиаяр гегьеншдиз ахтармишна, урус пачагьдин ва эрмени дашнакрин аксина женг чIугур гзаф лезги къагьриманрин тIварар винел акъудна. И ахтармишунрин нетижа яз ада лезги чIалал “Къубадин гъулгъула” ва азербайжан чIалал “Къанлу дере” ктабар кIелдайбурув агакьарна. М.Меликмамедова “Къизил Къусар”, “Советский моряк”, “Совет кенди”, “Гьеят”, “Берекат”, “Алпан” газетрин мухбирвиле, редактордин заместителвиле, редакторвиле, гьакIни “Самур” газетдин кьилин редактордин заместителвиле кIвалахай йисара 7500-далай гзаф макъалаяр, очеркар, эссеяр, репортажар, корреспонденцияр, фельетонар, зарисовкаяр чапдай акъудна. Журналистикадин рекьяй М.Меликмамедов 2 медалдиз, Азербайжандин Журналистрин Союздин “Къизилдин къелем” премиядиз ва Азербайжандин КИВГЬИ-дин “Араз” премиядиз лайихлу хьана. 1999-2004-йисара М.Меликмамедова Дагъустандин Гьукуматдин Университетдин Бакудин филиалдин Дагъустандин филологиядин кафедрадиз регьбервал гана. М.Меликмамедов лезги ва азербайжан чIаларал чапдай акъуднавай 14 ктабдин автор я. Адан “Йифен экв”, “Беневша хьиз экъечIда”, “Хачмази гъалибвилин рехъ хуьзва”, “КIанидаз кьве виш мани”, “Полковникдин кьин”, “Касар” ва маса ктабар кIелдайбуру хъсандиз кьабулна. “Лезги тIвар алатIа...” ктабдалди ада лезги литературада эссе жанрдин бине кутуна. М.Меликмамедова лезги чIалан илимдин чара-чара хилерай 140-далай гзаф макъалаяр кхьена, чапдай акъудна. Вичин 2008-йисуз басма авур “Лезги чIалар” ктабда лезги, табасаран, будугъ, хиналугъ ва къирицI чIаларин лексика гекъигунин рекьелди ахтармишзавай адаз Дагъустандин Гьукуматдин Университетди и рекьяй диссертация хуьн теклифна.
Асеф Мегьман
Седакъет Керимова - ЧIалакай баллада
